1 Yıl Geçti Deprem Bölgesinde Sorunlar Bitmedi: 11 İlin Ortak Derdi “Barınma ve İstihdam!”

Türkiye yüzölçümünün yüzde 15’ini oluşturan bölgede 15 milyon vatandaşımız yaşıyor. Deprem felaketlerinin maliyeti 110 milyar dolar olarak hesaplanırken, üzerinden 1 yıl geçse de bölgede sorunlar sürüyor. Ekonomim.com temsilcileri ‘6 Şubat Raporu’ hazırladı. İşte deprem bölgesinde son durum, yaşananlar ve sorunlar.

Can kaybının ve hasarın en çok olduğu yer Hatay oldu. AFAD verileri 560 bin kişinin deprem sonrası Hatay’dan göç ettiğini ortaya koyarken, deprem öncesi şehirde yaşayan yaklaşık 600 bin Suriyeli mültecinin durumu bilinmiyor. 

Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı verilerine göre, ağır hasarlı ve kullanılamaz hale gelen konut sayısı ve ticari alan sayısı en çok Hatay’da oldu.

Antakya Ticaret ve Sanayi Odası verilerinde, şehirde deprem öncesi çalışan sayıları, deprem sonrasında yüzde 30 ila 90 arasında azaldı. 

Hatay genelinde 13 bin 500 bina yıkılırken, acil yıkılması gereken 8 bin bina, 67 bin civarında da ağır hasarlı bina olduğu açıklandı. Yıkılan binalarda 48 bin 422 adet işyeri bulunurken, küçük sanayi sitesindeki 3 bin işletmeden yaklaşık 2 bini orta hasarlı, yıkı ya da yıkılmış olarak belirlendi. Yıkılmayan işyerleri de hafif hasarlı oldu. 

İl merkezinde fabrika ya da tesislerin yıkılmadığı ya da ağır hasarlı olmadığı tek yer Antakya Organize Sanayi Bölgesi oldu. Fabrikalar, hafif ya da orta hasarlı olurken, Antakya OSB’deki fabrikaların üretim kapasiteleri daha çok istihdam kaybına bağlı olarak yüzde 50 ila 80 oranında azaldı.

Hatay’da 158 farklı bölgedeki konteynır kentlerde 48 bin aile, yaklaşık 250 bin kişi barınıyor. 

Bölge temsilcisi Selçuk Altun, resmi rakamlara hayatını kaybedenlerin 22 bininin Hatay’dan olduğunu iletirken, yerel kaynakların ‘sadece Hatay’da ölenlerin sayısının 50 bini geçtiğini’ iddia ettiğini de ekliyor. Hatay’daki 1 milyon 670 bin olan nüfusun yaklaşık 560 bininin göç ettiğini iletirken, şehrin ‘sil baştan yeniden inşa edilmesi’ gerektiğini de iletiyor. Su, arıtma, kanalizasyon, elektrik, iletişim gibi temel altyapı, okul ve sağlık sisteminin hızla verilebilir olması ve yeni konut ve işyerlerinin yapılması gerektiğini iletiyor.

Deprem bölgesindeki şehirlerden Kilis’te mevcut istihdam 26 bin 830 kişi olurken, deprem öncesi sadece organize sanayi bölgesinde 7 bin olan çalışan sayısı bugün 5 bin kişiye düştü. Depremin etkisinin illerin ekonomisinde çökmeye neden olduğu görülürken, ‘halen yeteri kadar toparlanma ve canlanma olmadı’ diye iletiliyor. Eğitimde olumsuzlukların henüz çözülemediği belirtilirken, yeni konut yapımının ‘tamamen durduğu’ kiraların büyük şehirlerle yarıştığı iletiliyor. Sanayi, inşaat ve tarım için teşvik beklenen bölgede öncelikli beklentiler de bu yönde oluyor: 

• Yeni yatırım için ek teşviklere ihtiyaç var.

• Elektrik/doğalgazda indirim uygulanmalı.

• İnşaat ürünlerinde kesintiler kaldırılmalı.

Kahramanmaraş, depremden en çok etkilenen iller içinde Hatay’dan sonra geliyor. Malatya ve Adıyaman’ın etkileri ağır hisseden iller içinde olduğu grupta sanayisi en gelişmiş olan Kahramanmaraş’ta 12 binden fazla vefat olurken, konut stokunun yüzde 73’ü etkilendi.

Sanayi bölgelerinin yüzde 60-70 oranında ciddi hasar aldığı Maraş’ta küçük sanayi sitesinde 2 bin 500 işyerinin 1.200’ü kullanılamaz hale geldi. TUSAŞ’ın Maraş’ı merkeze alan yatırım projesi ise önemli bir motivasyon kaynağı oldu. Kahramanmaraş’ta öncelikli 3 beklenti,

• İstihdamın artması için yeni politikalar, 

• Yeni yatırımcı sektörlerin oluşturulması,

• Barınmanın çok yönlü çözüme muhtaç olması oldu.  

Ekonomim temsilcisi Ali Eskalen de bu beklentilere, hasar alan hastanelerin yükünün diğerlerine yüklenmesiyle sağlık sistemindeki sorunu ve barınmadaki hasar tespitlerinin sağlıklı olmamasını ekliyor.

Gaziantep ile ilgili Sanayi Odası (GSO) Başkanı Adnan Ünverdi’nin verdiği bilgilerde, düzenlenen kampanyalara değinilirken, Türkiye’nin önemli sanayi ve ihracat merkezlerinden olan şehirde 10 milyar doların üzerinde ihracata ulaşıldığı da dikkat çekti. Devam eden sorunlar olurken, göç de ciddi iş kayıplarına neden olmuş durumda. Deprem sonrası İskenderun Limanı’ndaki çıkan yangın nedeniyle Mersin Limanı’nda yoğunluğun sürmesi de dış ticarette aksamalara neden oluyor. 

Bölgede en önemli 3 beklenti

• Liman sorununa çözüm, 

• Finansmana erişimde kolaylaşma, 

• Vergi yükünde azalma olarak öne çıkıyor.

Depremde 1.237 vatandaşın hayatını kaybettiği Malatya’da ağır hasarlı 35 bin 680 bina ve 27 bin 500 iş yeri oldu. 6 Şubat’ta 13:24’te meydana gelen ikinci deprem, Malatya’da daha yıkıcı etki yarattı. Malatya Ticaret ve Sanayi Odası Başkanı Oğuzhan Ata Sadıkoğlu, kayıtlı 10 bin 600 üyenin tamamının depremden bir şekilde etkilendiğini belirtirken, en az yapı hasarının ise OSB’de olduğunu belirtiyor. 403 fabrikanın olduğu OSB, en büyük kaybı ‘istihdamda’ yaşıyor. Yüzde 75 personel kapasitesiyle üretime devam edilirken, kapasitenin normale dönemsi için ‘deprem şehirlerinin maaş konusunda cazip hale getirilmesi’ bekleniyor. Şehirde sigortalı çalışan sayısı 105 bin 156 kişi olurken, 2023’te bir önceki yıla göre özel sektörde çalışan sayısı 28 bin 500 azaldığı. Sigortalı esnaf sayısı da 2022 Temmuz’da 26 bin 451 olurken, 2023 yılı Temmuz ayında 25 bin 196 oldu.

6 Şubat’ın ilk günlerinde depremzede olarak değerlendirilmeyen Elazığ, 10 gün sonra 11’inci afet ili olarak ilan edildi. Şehirde ağır hasar gören 13 bin 886 bina ve 27 bin 610 bağımsız bölüm bulunurken, Elazığ TSO Başkanı İdris Alan, OSB’lere yönelik yeni arsa talepleri ve TOKİ’nin inşası devam eden yeni deprem konutlarının sorunların önüne geçtiğini söylerken, öncelikli 3 beklenti ise, 

• Yeni kredi desteği ile şehrin yeniden inşa edilmesi,

• Yıkım sonrası projeler için bürokrasinin azaltılması.

• Tarım ve hayvancılığın desteklenmesi oldu.

Adıyaman’da ekonomi ağırlıklı tarıma dayanırken, depremden en çok yıkım yaşanan illerden olan Adıyaman’da çalışan sayısı yüzde 40 azaldı. Ticaret ve Sanayi Odası Başkanı Mehmet Torunoğlu, şehirde en çok tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörlerinin depremden olumsuz etkilendiğini söylerken, Ekonomim bölge temsilcisi Mehmet Nabi Batuk, barınmanın en büyük sorun olduğunu söyledi.

Adıyaman’da öne çıkan 3 beklenti şu yönde, 

• Adıyaman süper teşvik bölgesi ilan edilsin,

• Kuyulu OSB bir an evvel tamamlansın,

• Mücbir sebep hali desteği bir süre daha uzatılsın.

6 Şubat’ın ardından Şanlıurfa’da 15 Mart günü de sel felaketi yaşandı. Şehre depremlerden daha çok zarar verdiği söylenen felaketler sonrası, depremde 30 kişi, selde 17 kişi hayatını kaybetti. Depremde 201 bina yıkılırken, yaklaşık 1 ay sonra sel felaketinde 2 bine yakın ev ve 500’den fazla iş yeri ciddi hasar gördü. 

31 Temmuz 2023’te Mücbir Sebep Hali’nin sona ermesinin kentte yaraların sarılmasını yavaşlattığını söyleyen temsilciler, Urfa’nın Adıyaman başta olmak üzere çevre illerden göç aldığını da iletti. İşsizlik ve kira artışları yüksek olurken, en önemli sorunda bu oluyor. Enflasyonun deprem illerinde ve Şanlıurfa’da kendini daha yüksek hissettirdiği söylenirken, finansa erişim ve iş yaşamını kolaylaştıran uygulamalara daha çok ihtiyaç duyuluyor.

Depremden diğer illere ‘görece’ ‘az’ etkilenen Adana özellikle Hatay ve Kahramanmaraş’tan çok sayıda göç aldı. Şehir merkezinde 13 bina yıkılırken, yaklaşık 3 binden fazla bina ağır hasarlı oldu. Yıkılan ve yıkılacak binalar arasında toplam 367 işyeri bulunurken, Adana Sanayi Odası verilerine göre, Adana’da şirketlerin deprem nedeniyle ticari zararı 11 milyar liranın üzerinde olurken, ağırlıklı olarak depremde ağır hasar gören illerle olan ticaretlerden kaynaklanıyor. 

Adana’da 81 konteynırda 71 aile, yaklaşık 270 kişi yaşarken, TOKİ’nin yaptığı deprem konutlarından bin 589’u ay sonunda teslim edilecek. 3 farklı lokasyonda yapılan konutlardan haricinde farklı lokasyonlarda da yapımı devam eden 3 bin 204 konut bulunuyor. Yılsonunda tamamlanması planlanan konutlar için de resmi kaynaklar orta hasarlı bina sahipleri için de sürecin başlayacağını düşük faizli kredilerden yararlanabileceklerini belirtti.

Osmaniye’de toplamda 687 bina yıkılırken, acil yıkılması gereken 527 bina bulunuyor. 9 bin ağır hasarlı, 1.054 orta hasarlı bina olan şehirde, yıkılan ve ağır hasarlı binalar arasında yaklaşık 1.000 adet işyeri de var. Osmaniye Organize Sanayi Bölgesi’nde yıkılan fabrika olmazken, Küçük Sanayi Sitesi’nde de ağır hasar bulunuyor. 

Ekonomim temsilcisi Selçuk Altun’un Osmaniye için değerlendirmelerinde, Hatay kadar olmasa da binin üzerinde can kaybıyla ciddi anlamda etkilendiği, konut ihtiyacı olduğu belirtiliyor. Ticari hayatın canlanması için de ağır hasarlı iller desteklerine dahil edilmek isteniyor. Cazibe merkezi ilan edilen Bahçe ve Hasanbeyli ilçelerinin merkeze uzak ve dağlık olması ‘cazip’ görülmezken, bütün ilin bu kapsama alınması bekleniyor.

Depremden ‘görece’ az etkilenen illerden olan Diyarbakır’da halen 150 bin insan barınma sorunu yaşıyor. Genel olarak kırsal bölgelerde oluşturulan geçici barınma alınları dışında, kentte hasarlı yapılarda üretim ve hizmet alanları dışında bir işgücü kaybının olmadığı belirtildi. Deprem sonrası mevcut istihdam korunmaya çalışılırken, inşaat sektöründe ise diğer deprem illerine kayan bir işgücü oldu. Diyarbakır’da öncelikli 3 beklenti ise şu şekilde oldu:  

• Yeni konut yapımı, mevcut konutların kontrollerinin tamamlanması.

• Vergi ertelemeleri, teşvikler ve hibe destekleri.

• İstihdamın korunması, girdi maliyetlerinin karşılanması ve özellikle dış pazarlara açmak için destek verilmesi.